Vì sao độc tài không thích trò cười
Các
nhà hoạt động ủng hộ dân chủ trên khắp thế giới phát hiện ra rằng sự
hài hước là một trong những vũ khí mạnh nhất trong cuộc chiến chống lại
chủ nghĩa toàn trị.
Srdja Popovic là giám đốc điều hành của Trung tâm Áp dụng Chiến lược
và Cách Hành xử Bất Bạo Động (CANVAS) và là người đồng sáng lập nhóm ủng
hộ dân chủ Otpor của Serbia. Ông cũng là Lãnh đạo trẻ toàn cầu của Diễn
đàn Kinh tế Thế giới khóa 2013.
Mladen Joksic làm việc cho Hội đồng Nhân đạo Carnegie trên các vấn đề quốc tế và là một nhà hoạt động của nhóm Otpor.
*
Mười lăm năm trước đây, khi phong trào ủng hộ dân chủ bất bạo động có
tên là Otpor của Serbia chỉ là một nhóm nhỏ gồm 20 sinh viên và $50,
chúng tôi quyết định giở một trò đùa. Chúng tôi lấy một thùng dầu, dán
một hình ảnh của nhà độc tài Slobodan Milosevic của Serbia lên trên và
đặt nó ở ngay giữa trung tâm khu phố mua sắm lớn nhất của Belgrade.
Chúng tôi đặt một cây gậy bóng chày ở bên cạnh đó. Rồi chúng tôi đi uống
cà phê, ngồi xuống để theo dõi trò đùa mở màn. Không bao lâu sau, hàng
chục người đi mua sắm xếp hàng dài trên phố, từng người một chờ đợi một
cơ hội để có thể dùng gậy đánh “Milosevic” - kẻ bị rất nhiều người khinh
miệt, mà hầu hết không ai dám chỉ trích vì quá sợ hãi. Khoảng 30 phút
sau, cảnh sát đến. Khi đó chúng tôi nín thở chờ đợi xem điều gì sẽ xảy
ra tiếp theo. Cảnh sát của Milosevic sẽ làm gì? Họ có thể bắt giữ những
người mua sắm, nhưng vì cớ gì? Họ cũng không thể bắt giữ thủ phạm vì
chẳng thấy chúng tôi ở đâu cả. Cảnh sát của Milosevic rốt cuộc đã làm
gì? Điều duy nhất mà họ có thể làm là: bắt giữ cái thùng. Hình ảnh hai
viên cảnh sát nhét cái thùng vào trong xe cảnh sát là bức ảnh ấn tượng
nhất ở Serbia trong nhiều tháng. Milosevic và bè đảng của ông ta trở
thành trò cười của dân tộc, còn Otpor trở thành thương hiệu của mọi nhà.
Trò đùa nổi tiếng của Otpor: “Cái thùng Slobodan Milošević” (Ảnh: Internet)
Cách mạng là một hoạt động nghiêm túc. Chỉ cần nhớ lại những khuôn mặt
cộc cằn của các nhà cách mạng thế kỷ 20 như Lenin, Mao, Fidel và Che. Họ
hiếm khi có thể nở một nụ cười. Nhưng tiến nhanh về phía các cuộc biểu
tình của thế kỷ 21, bạn sẽ thấy một hình thức mới của chủ nghĩa hành
động đang phát huy tác dụng. Sự cáu kỉnh đáng sợ của các cuộc cách mạng
trong quá khứ được thay thế bằng sự hài hước và châm biếm. Các nhà hoạt
động bất bạo động ngày nay đang khuyến khích một sự thay đổi chiến thuật
biểu tình từ sự giận dữ, oán giận, và thịnh nộ sang một hình thái mới
sắc bén hơn, bắt nguồn từ trò đùa, còn gọi là: “Chủ nghĩa đấu tranh bằng tiếng cười” (laughtivism).
Chỉ cần lấy ví dụ Trung Đông và Bắc Phi, nơi những người biểu tình bất
bạo động đang sử dụng tiếng cười và sự hài hước để thúc đẩy những lời
kêu gọi dân chủ của họ. Tại Tunisia, vào tháng Giêng năm 2011, vào lúc
cao điểm của các cuộc biểu tình chống lại Ben Ali, một người đàn ông duy
nhất - sau này trở thành bất hủ như một siêu anh hùng, còn gọi là Thủ
lĩnh Bánh mì (Captain Khobza) - chống trả lại những kẻ trung thành với
Ben Ali bằng tài hóm hỉnh sắc bén và bánh mì baguette của Pháp. Tại Ai
Cập, một video kỳ dị mô tả Tổng thống Ai Cập Mohammed Morsy như nhân vật
Super Mario của trò chơi điện tử đang phát tán trên YouTube trong tháng
ba này. Ở Sudan, các sinh viên chế giễu nhà độc tài Omar al-Bashir của
Sudan bằng các cuộc biểu tình “liếm khuỷu tay” - một thuật ngữ liên quan
đến lời xúc phạm mà ông này sử dụng để bôi nhọ phe đối lập dân chủ.
Ngay cả tại Syria - nơi cuộc nội chiến đã cướp đi 70.000 tính mạng - các
hình vẽ graffiti trào phúng và khẩu hiệu chua cay chống lại Assad đã
gây kích thích các cuộc biểu tình đường phố.
Trong trường hợp cần nhắc lại để ai cũng biết, sự dính líu đến chính trị
của các diễn viên hài ở Trung Đông gần đây gây chú ý qua việc chính
quyền Ai Cập quyết định đưa ra cáo buộc hình sự đối với chủ nhiệm của
các buổi nói chuyện truyền hình, ông Bassem Youssef (người đàn ông
thường được mô tả như là “gã Jon Stewart của Ai Cập”). Hành động của
chính phủ Mohamed Morsy xác nhận rằng sự hài hước có khả năng khiến cho
các thế lực cầm quyền bối rối. (Vào thời điểm này, ông Youssef vẫn được
tại ngoại.)
Nhưng cách áp dụng chiến lược hài hước không chỉ giới hạn riêng ở Trung
Đông và Bắc Phi. Tại Hoa Kỳ, các biểu tình viên “Chiếm Phố Wall” thường
xuyên sử dụng sự hài hước để chế giễu các công ty Mỹ. Ai có thể quên
những người biểu tình gây tức cười bằng cách cải trang thành các chú hề
đấu bò tót đang thuần hóa tượng bò tót huyền thoại của phố Wall? Ngay cả
ở Tây Ban Nha, nơi người biểu tình bị gọi là “những kẻ tức tối”
(Indignados), tiếng cười là một vũ khí hiệu nghiệm. Các cuộc biểu diễn
sân khấu trào phúng, cuộc huy động đám đông chớp nhoáng (flash mob), và
sự bùng nổ dường như tự phát của ca hát và nhảy múa trở thành điểm nổi
bật của phong trào chống chủ nghĩa tư bản ở Tây Ban Nha, giúp giảm căng
thẳng và duy trì lòng nhiệt tình trong hai năm và hơn nữa. Người Nga
cũng đã truyền tiếng cười vào các cuộc biểu tình của họ - bằng cách sử
dụng tất cả mọi thứ từ bao cao su, con trăn, đồ dùng bệnh viện tâm thần,
thậm chí cả đồ chơi Lego để chọc cười Putin.
Có một lý do tại sao sự hài hước được truyền vào kho vũ khí của người
biểu tình ở thế kỷ 21: Nó hiệu nghiệm. Đối với mọi người, sự hài hước
phá vỡ nỗi sợ hãi và xây dựng lòng tin. Nó cũng bổ sung thêm một yếu tố
giảm nhiệt cần thiết, giúp các phong trào thu hút thành viên mới. Sau
cùng, sự hài hước có thể kích động những phản ứng vụng về từ phía những
kẻ chống lại phong trào. Các hành vi tuyệt vời nhất của trò cười buộc
các đối tượng của nó rơi vào kịch bản cùng mất, xói mòn độ tin cậy của
một chế độ bất kể nó phản ứng ra sao. Những hành động này không chỉ vượt
qua ranh giới của trò đùa, chúng ăn mòn chất vữa giúp các nhà độc tài
tồn tại: nỗi sợ hãi.
Hãy trở lại với Ai Cập thêm một lần nữa. Trong nhiều thập kỷ, Ai Cập của
ông Mubarak là một quốc gia mà ở nơi đó đối lập chính trị bị dập tắt
bởi bàn tay lạm dụng quyền xử phạt, bắt giữ và giết người bằng công cụ
nhà nước. Mubarak sống trên nỗi sợ hãi đó, và ông ta có mọi lý do để hy
vọng rằng có thể sử dụng nó để đè bẹp các cuộc biểu tình nổi lên từ gót
chân của cuộc cách mạng Tunisia vào đầu năm 2011. Đó là lý do tại sao
ông ta tố cáo người biểu tình phục vụ “các kế hoạch nước ngoài.” Nhưng
thay vì mắc mưu chế độ, các nhà hoạt động thành công trong việc sử dụng
văn hóa sợ hãi của Mubarak để chống lại ông ta. Trong những ngày đầu của
cuộc biểu tình chống Mubarak, các nhà hoạt động đã mang đến Quảng
trường Tahrir các máy tính xách tay thông thường với lời khiếu nại khéo
léo: Họ đã để các kế hoạch nước ngoài của họ ở nhà. Sự thách thức của họ
lan rộng nhanh chóng ra khỏi Quảng trường Tahrir, thường được thúc đẩy
bởi các phương tiện truyền thông mới. Một thông điệp máy tính mô tả dòng
chữ “Cài đặt Tự do” trên màn hình, hiển thị các tập tin được sao chép
và dán từ một thư mục có tên là “Tunisia”. Bức ảnh này đi kèm với một
thông báo lỗi ghi là “Không thể cài đặt Tự do: Hãy xóa ‘Mubarak’ rồi thử
lại.”
Hài hước nhanh chóng trở thành một phần quan trọng trong chiến lược
truyền thông chống lại ông Mubarak để phục vụ cho hai mục đích chính.
Một mặt, lối chơi chữ dí dỏm, các biếm họa chua cay, và những màn trình
diễn chế giễu làm cho ai cũng cảm thấy “thoải mái” khi đến quảng trường
Tahrir và được nhìn nhận là tham gia hoạt động chính trị. Mỗi ngày,
những đám đông lớn hơn cùng các gương mặt mới tham gia vào các cuộc biểu
tình tại quảng trường - không phải chỉ vì họ muốn hất cẳng ông Mubarak,
nhưng cũng bởi vì họ muốn trở thành một phần của “sự bùng nổ khôi hài”
đang diễn ra trên toàn quốc.
Những người biểu tình ngày nay hiểu rằng sự hài hước tạo ra một cổng vào
giá rẻ cho người công dân bình thường, những người không tự coi mình là
đặc biệt quan tâm đến chính trị, nhưng bị chán nản và mệt mỏi với chế
độ độc tài. Hãy mang lại tiếng cười cho cuộc biểu tình, người ta sẽ
không muốn bỏ lỡ dịp hành động.
Mặt khác, các hoạt động hài hước và mưu mẹo nhắc nhở với thế giới bên
ngoài rằng người biểu tình Ai Cập không phải là “những gã đàn ông trẻ
tuổi bất bình” hoặc những kẻ cực đoan cuồng tín mà chế độ khiến cho họ
tin tưởng như vậy. Một cách hiệu quả, sự hài hước truyền đạt một hình
ảnh tích cực về cuộc nổi dậy của người Ai Cập và giành được thiện cảm
của cộng đồng quốc tế.
Đó là một thông điệp mà giới trẻ của mùa xuân Ả Rập đã không quên. Sự
đón nhận bản nhạc video “Shake Harlem” của thanh thiếu niên tại Ai Cập
và Tunisia gần đây đã biến hoạt động chia sẻ nội dung trên mạng
(Internet meme) thành một cuộc biểu tình châm biếm sôi nổi, nhấn mạnh
đến những khát vọng sáng tạo dân chủ của rất nhiều người trẻ trên toàn
khu vực. Một lần nữa, cộng đồng quốc tế buộc phải thừa nhận rằng giới
trẻ trong khu vực không chỉ là những kẻ hooligans của bóng đá trên đài
truyền hình - họ là những thanh thiếu niên trẻ tuổi háo hức nắm lấy thời
cơ dân chủ. Họ chỉ muốn có thể làm việc đó một cách vui vẻ.
Hàng triệu người khác trên thế giới cũng làm như vậy. Bằng cách sử dụng
hài hước, các nhà hoạt động đẩy những kẻ chuyên quyền rơi vào một tình
thế tiến thoái lưỡng nan: chính phủ có thể trấn áp những người chế giễu
mình (và khiến cho chính mình thậm chí còn trở nên lố bịch hơn trong
hành động) hoặc phớt lờ các hành vi châm biếm nhằm chống lại mình (và
gây nguy cơ mở đường cho cơn lũ bất đồng chính kiến tràn vào). Thật vậy,
khi phải đối mặt với một hành động nhạo báng trắng trợn, các chế độ đàn
áp không có những lựa chọn tốt. Cho dù làm bất cứ việc gì, họ đều bị
thua thiệt.
Nhưng có lẽ ví dụ tốt nhất đến từ Liên bang Nga của Putin. Tại đây xảy
ra một cuộc biểu tình phản đối Putin ở Siberia bằng gấu bông, con chữ
Lego, và các bức tượng South Park nhỏ. Đó chỉ là đồ chơi - không con
người nào được phép tham gia. Rồi điều gì đã xảy ra? Các nhà chức trách
Nga có tìm thấy thủ phạm không? Họ có bắt giữ các đồ chơi không? Bạn
đánh cược rằng họ đã làm vậy. Sau khi tịch thu các bức tượng Lego nhỏ,
các nhà chức trách Siberia áp đặt một lệnh cấm chính thức đối với tất cả
các cuộc biểu tình bằng đồ chơi trong tương lai. Trên cơ sở nào? Lý do
là đồ chơi được sản xuất tại Trung Quốc.
Trong những tháng sau đó, trò cười của các quan chức gặp rắc rối ở
Siberia đã lan tỏa nhanh chóng. Trong quá trình này, chúng nhắc nhở các
nhà độc tài trên toàn thế giới biết rằng một khi tiếng cười và sức mạnh
nhân dân vùng thoát khỏi sự giam cầm, không có gì có thể ngăn chúng lại.
Hài hước chính trị thuộc dạng cổ xưa như bản thân chính trị. Châm biếm
và giễu cợt đã được sử dụng trong nhiều thế kỷ để nói lên sự thật trước
cường quyền. Chúng truyền vào các cuộc biểu tình chống lại Liên Xô trong
những năm 1980, các cuộc biểu tình hòa bình trong những năm 1960, và
truyền cảm hứng cho các phong trào kháng chiến ở các vùng lãnh thổ bị
Đức Quốc xã chiếm đóng trong những năm 1940. Tuy nhiên, các nhà hoạt
động bất bạo động ngày nay đã nâng sự hài hước lên cấp độ khác. Tiếng
cười và niềm vui không còn thuộc về bên lề trong chiến lược của một
phong trào; giờ đây chúng phục vụ như là một phần trọng yếu trong kho vũ
khí của các nhà hoạt động, đem lại cho phe đối lập một bầu không khí
thoải mái, giúp phá vỡ nền văn hóa bị thấm nhuần bởi sợ hãi trước chế
độ, và kích động chế độ gây ra những phản ứng làm xói mòn tính hợp pháp
của nó.
Tất nhiên, chỉ bởi vì tiếng cười bây giờ là phổ biến trong cuộc đấu
tranh bất bạo động, việc sử dụng tiếng cười không có nghĩa là dễ dàng.
Ngược lại, cuộc đấu tranh bằng tiếng cười đòi hỏi một nguồn sáng tạo
liên tục để duy trì sự hiện diện trên các trang tin tức, các trang nhất
của báo chí và trên mạng tweet, cũng như việc duy trì đà phát triển của
phong trào. Nếu thiếu tính sáng tạo và sự nhanh trí, cuộc đấu tranh bằng
tiếng cười có thể bị suy yếu trước khi phong trào đạt được tham vọng.
Nếu thiếu tính kỷ luật và phán đoán đúng đắn, sự nhạo báng có thể nhanh
chóng rơi vào tình trạng hỗn loạn và bạo lực.
Nhưng một khi hiệu nghiệm, thì nó thực sự hiệu nghiệm. Trong trường hợp
cái thùng bị bắt ở Serbia, ban đầu có vẻ như đó chỉ là những hành vi hài
hước riêng lẻ, nhưng chúng sớm chứng tỏ khả năng truyền nhiễm, tạo cảm
hứng cho các nhà hoạt động trên khắp đất nước. Chẳng bao lâu sau, Otpor
từ một nhóm sinh viên nhỏ chuyển biến thành một phong trào quốc gia gồm
70.000 thành viên. Một khi rào cản của nỗi sợ hãi bị phá vỡ, Milosevic
không thể ngăn chặn được nữa.
Ngọc Hoà chuyển ngữ
Nguồn: Dịch từ tiếng Anh: Srdja Popovic & Mladen Joksic, Why Dictators Don’t Like Jokes, Foreign Policy, ngày 05 Tháng Tư 2013.
Bản Tiếng Việt © 2013 The Pacific Chronicle
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét